του Αργύρη Γεωργουλή* – Εναλλακτικό Πολιτιστικό Εργαστήρι Κέρκυρας
Ο Πάουλο Φρέιρε υπήρξε παγκόσμιος ηγέτης του αγώνα για την απελευθέρωση των φτωχότερων απ’ τους φτωχούς: των περιθωριοποιημένων τάξεων που ζουν μέσα στις «κουλτούρες της σιωπής».
Γεννήθηκε το 1921 στη Ρεσίφε, στη βορειοανατολική Βραζιλία και, παρόλο που οι γονείς του ανήκαν στη μεσαία τάξη, κατά τη μεγάλη οικονομική κρίση ο Φρέιρε έμαθε τι σημαίνει να πεινάς. Τότε, παιδί ακόμα, αποφάσισε να αφιερωθεί στον αγώνα κατά της πείνας.
Αργότερα, όταν η οικογενειακή του κατάσταση βελτιώθηκε, σπούδασε Νομικά, Φιλοσοφία και Ψυχολογία της Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Ρεσίφε, ενώ εργαζόταν ως δάσκαλος Πορτογαλικών. Μελέτησε ιδιαίτερα τις εκπαιδευτικές θεωρίες και, αφού αποφοίτησε, αποφάσισε να εργαστεί ως κοινωνικός λειτουργός.
Η δημόσια υπηρεσία του τον έφερε κοντά στους φτωχούς των αστικών περιοχών και τότε άρχισε να διαμορφώνει ένα μέσο επικοινωνίας με τους απόκληρους, το οποίο αργότερα εξελίχθηκε στη διαλογική του μέθοδο για την εκπαίδευση ενηλίκων.
Ο Φρέιρε πίστευε πως οι καταπιεσμένες κοινότητες παντού στον κόσμο ήταν παγιδευμένες σε μια «κουλτούρα σιωπής», η οποία οδηγούσε στην παθητικότητα. Οι άνθρωποι ήταν ανίκανοι να ονομάσουν την πραγματικότητά τους, πόσο μάλλον να την αλλάξουν.
Εννοιολογικά, διαίρεσε την κοινωνική πραγματικότητα στους καταπιεζόμενους και τους καταπιεστές, όμως πίστευε πως η πορεία χειραφέτησης των καταπιεζόμενων συμπεριλαμβάνει και την απελευθέρωση των καταπιεστών τους, ενώ απέρριπτε την ανάγκη ύπαρξης ολοκληρωτικών κομμάτων που δρουν εν ονόματι του λαού. Η επιμονή του για δράση σήμαινε τον αποκλεισμό κάθε δόγματος.
Η διαδικασία κατά την οποία οι άνθρωποι κατανοούν την αιτία των δεινών τους και προχωρούν στην αλλαγή της κατάστασής τους εύγλωττα ονομάστηκε κριτική συνειδητοποίηση. Δεν είναι το συνηθισμένο είδος αυθόρμητης ή δογματικής δράσης. Διαφοροποιείται ριζικά από παρόμοιες θεωρίες επειδή κατανοείται και εφαρμόζεται από τους ίδιους τους καταπιεσμένους, μέσα από μια εκπαιδευτική προσέγγιση όπου η μαθησιακή πράξη καλλιεργεί την πολιτική αντίληψη.
Η κριτική συνειδητοποίηση ξεκινά με τη δημιουργία ενός πολιτιστικού κύκλου όπου οι συμμετέχοντες συζητούν τα προβλήματά τους. Κατά τον διάλογο, συγκεκριμένες λέξεις ή ιδέες εμφανώς επαναλαμβάνονται, υποδεικνύοντας διεργασίες βαθιά στη συλλογική συνείδηση των ανθρώπων. Πρόκειται για παραγωγικές λέξεις και θέματα, που μπορούν να φέρουν στο φως μια καταπιεστική κοινωνική πραγματικότητα.
Για παράδειγμα, οι άνθρωποι μιας κοινότητας μπορεί σταθερά να αναφέρουν τη λέξη «παραγκούπολη», με αδιάφορο τρόπο: Είναι ένα μέρος όπου καταδικάστηκαν να ζήσουν επειδή είναι αμόρφωτοι ή τεμπέληδες. Στην Ινδία, μια παραγκούπολη μπορεί να είναι ένα μέρος όπου μια κοινότητα ζει λόγω του κάρμα της.
Κατά τη διαδικασία μάθησης ανάγνωσης και γραφής, η σημασία της λέξης «παραγκούπολη» προκαλεί εκτεταμένη συζήτηση: Πώς δημιουργείται και γιατί συγκεκριμένοι άνθρωποι –κι όχι κάποιοι άλλοι– υποχρεώνονται να ζήσουν εκεί; Κατά τη συζήτηση, η κοινότητα προχωρά από μια αφελή, στερούμενη κρίσης συνείδηση προς μια συνείδηση υπεύθυνη και κριτική.
Έτσι, η εκπαιδευτική πράξη γίνεται ισχυρό εργαλείο κατανόησης των δομών της καταπίεσης, μια δράση που δεν καταπραΰνει τα συμπτώματα αλλά φωτίζει τις θεμελιώδεις αιτίες.
Ο Φρέιρε χαρακτήριζε τη μέθοδό του «απελευθερωτική». Πρόκειται για το αντίθετο της «τιθάσευσης», όπου οι πληροφορίες λαμβάνονται παθητικά και οι καταπιεστικές συνθήκες παραβλέπονται. Για τον Φρέιρε, η εκπαίδευση είναι «πρακτική της ελευθερίας». Διαλύει τον «φόβο της ελευθερίας», την πεποίθηση ότι οι ρόλοι του καταπιεστή και του καταπιεζόμενου είναι οι μόνοι διαθέσιμοι.
Πρόκειται, επίσης, για μια εκπαίδευση που ποτέ δεν είναι ουδέτερη. Κατά τη μαθησιακή διαδικασία, χρειάζεται να επιλέγεις. Πάνω απ’ όλα, είναι μια εκπαίδευση που μεταπλάθει. Προσφέρει συνειδησιακή συγκρότηση και διαύγεια.
Η εκπαιδευτική πρόταση του Φρέιρε έχει στο κέντρο της την πίστη στη δυνατότητα του ανθρώπινου νου να σπάσει τα δεσμά του φόβου, της καταπίεσης και της άκριτης αποδοχής της κοινωνικής αδικίας, δημιουργώντας συνεργατικές και ειρηνικές κοινωνικές σχέσεις. Αυτή είναι η φυσική ελεύθερη κατάσταση του ανθρώπου κατά τον Φρέιρε, μια κατάσταση όπου δεν υπάρχουν αυθεντίες, αλλά άνθρωποι που μοιράζονται τις γνώσεις τους και λύνουν από κοινού τα προβλήματά τους.
Κεντρικό έργο αναφοράς:
Πάουλο Φρέιρε, Η αγωγή του καταπιεζόμενου, μτφρ. Γιάννης Κρητικός, Αθήνα: Ράππας, 1977.
*Ο Αργύρης Γεωργουλής είναι μεταφραστής και καθηγητής Αγγλικών
Δημοσιεύθηκε στο ένθετο «Θρανία της Αλληλεγγύης», Απρίλιος 2021, Εφημερίδα των Συντακτών
