Θοδωρής Κατής, Καθηγητής Ιστορίας στο Αλληλέγγυο Σχολείο Ετεροτοπίας
Όταν αναφερόμαστε στη λέξη ανθρωπισμός πολλές έννοιες περιπλέκονται στο μυαλό μας, ίσως τόσες πολλές όσες και οι πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης, αρχή που θέτει στο κέντρο της την ανθρώπινη αξία, μορφωτικό ιδεώδες που οδηγεί στην αυτολοκλήρωση, σύνολο πνευματικών και ψυχικών αρετών κ.α. Όποια ερμηνεία και αν δεχτούμε ένα είναι βέβαιο, ο ανθρωπισμός ασχολείται με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον άνθρωπο από τον κόσμο γύρω του, ασχολείται με την ανθρωπιά του.
Ως ανθρωπιστική πάλι, χαρακτηρίζουμε την επιστήμη εκείνη που μελετά τον άνθρωπο και τα προϊόντα της πνευματικής του δημιουργίας, ενώ ως ανθρωπιστική παιδεία, την παιδεία που έχει στο κέντρο της την πνευματική, ηθική, ψυχική αλλά και πολιτική ολοκλήρωση του ανθρώπου. Επαγωγικά, στις ανθρωπιστικές επιστήμες συναντούμε πολυάριθμα υποπεδία σπουδής στα οποία προστίθεται συνεχώς ένα πλήθος νέων επιστημών σε μια προσπάθεια οριοθέτησης της ανθρώπινης δράσης.
Με βάση το περιεχόμενο αυτών των επιστημών, θα περίμενε κανείς αν όχι να κυριαρχούν στο κοινωνικό γίγνεσθαι, τουλάχιστον να πρωταγωνιστούν ως παιδευτικά αξιακά εργαλεία. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες διέρχονται εδώ και δεκαετίες μια βαθιά και παρατεταμένη κρίση σε διεθνές επίπεδο. Ελάχιστες προοπτικές επαγγελματικής αποκατάστασης, μείωση επιχορηγήσεων στην έρευνα, καρατόμηση τμημάτων και μαθημάτων σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα, επιστημονικό τέλμα.
Δεκάδες συνέδρια, ημερίδες, διδακτορικές διατριβές, έρευνες και μελέτες ανά την υφήλιο προσπαθούν ανασηκώσουν την ψυχορραγούσα «ανθρωπιά» του ανθρώπου. Μάταια. Το ενδιαφέρον για τις ανθρωπιστικές σπουδές φθίνει με μαθηματική ακρίβεια. Η επέλαση της τεχνολογίας είναι σαρωτική, η κυριαρχία των αλγορίθμων και της αυτοματοποίησης απόλυτη. Απέναντι σε αυτή τη μοναδική αλήθεια των αριθμών οι ανθρωπιστικές επιστήμες προσπαθούν αδέξια να προσαρμοστούν, ψηφιοποιώντας τους εαυτούς τους και μαζί τους και ένα κομμάτι της ψυχής του ανθρώπου.
Είναι άραγε αυτή η λύση, έχει βρεθεί το φάρμακο που θα σώσει τον ασθενή; Η αλήθεια είναι πως ο έλεγχος της αποτελεσματικότητας των ανθρωπιστικών επιστημών διαφέρει κατά πολύ από τις πρακτικές θετικές επιστήμες. Τα επιτεύγματα της ιατρικής, της μηχανικής, της φαρμακευτικής, της φυσικής κ.α. όπως και της παροχής υπηρεσιών ή της χρηματοοικονομικής διοίκησης είναι ορατά και άμεσα στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η ανταποδοτικότητα, ωστόσο, της γνώσης της ιστορίας, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, των εικαστικών τεχνών, της ανθρωπολογίας, του πολιτισμού κ.α. πού ακριβώς εντοπίζεται; Η απάντηση είναι απλή: στον ίδιο τον άνθρωπο, στα κοινωνικά και πολιτικά του περιβάλλοντα.
Η πολιτειακή οργάνωση, τα αξιακά συστήματα, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ανοχή στη διαφορετικότητα, η αποφυγή χρήσης βίας, ο πλουραλισμός των απόψεων είναι μερικά μόνο παραδείγματα εφαρμογής της αξίας των ανθρωπιστικών σπουδών στην καθημερινότητά μας. Όταν αυτές οι σπουδές έχουν αφεθεί να αργοπεθαίνουν στο περιθώριο προς όφελος ενός φρενήρη ρυθμού για ένα καλύτερο κινητό ή ένα γρηγορότερο αυτοκίνητο ας μην απορούμε για κάθε ακραία συνθήκη στις ζωές μας. Ας μην απορούμε για κάθε εθνικιστικό παραλήρημα, για κάθε πολιτική διαχωρισμού, για κάθε ρητορική μίσους, για κάθε έκφανση μισαλλοδοξίας, για κάθε θάνατο ή βιασμό. Γιατί μαζί με τις θανούσες ανθρωπιστικές επιστήμες έχουμε σκοτώσει και ένα μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας.
Ο Αμερικάνος ιστορικός και φιλόσοφος Γουίλ Ντυράν έλεγε «Ο πολιτισμός δεν κληρονομείται. Κάθε γενιά πρέπει να τον μάθει και να τον κερδίσει από την αρχή. Αν αυτή η μεταβίβαση διακοπεί για έναν αιώνα, ο πολιτισμός θα πεθάνει και θα ξαναγίνουμε άγριοι». Ίσως δεν γίναμε ακόμα άγριοι και δεν είδαμε το τέλος του πολιτισμού μα οδηγούμαστε προς τα εκεί με απόλυτη βεβαιότητα. Ούτε η οικονομική ανέχεια ούτε το κακό το ριζικό μας είναι η αιτία του προβλήματος, μα όπως λέει και ο Ελύτης «η απέραντη μετριότητα που μας πνίγει από παντού». Απέναντι σε αυτή τη μετριότητα οι ανθρωπιστικές επιστήμες αποτελούν ένα ασφαλές καταφύγιο. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εξουδετερώσουμε τη φθορά, ξαναβρίσκοντας την ανθρωπιά μας.
